Categoría: Literatura gallega

Voz e vontade

Marilar Aleixandre, As malas mulleres, Editorial Galaxia, 2021.

Naquel tempo, a peste asolaba a cidade cada certo tempo. Tamén a fame facía estragos no pobo. A prisión da Galera, para Sisca, é un espazo interior fondo e escuro; mais intúe a presenza, aí fóra, da natureza palpitante da aldea que se lle aparece nas lembranzas dos seus soños. Para facer levadío o amarguexo da prisión, Sisca examina a súa historia, vai acadando a comprensión da súa inocencia a medida que avanza no relato das desgrazas que a trouxeron a este lugar. No acto de acadar a súa voz, Sisca enfróntase ao esquecemento propio da súa condición de rapaza da clase labrega.

O relato de Concepción Arenal reflicte a súa teima por moralizar as prisións: Hai unha lei máis alta que as estreitas convencións da xustiza dos homes? Pode a educación rexenerar ás presas? Así o cren ela e máis Juana de Vega, herdeiras da nobre tradición liberal do século XIX. No pan da xustiza, elas saben ben, agóchanse vermes. As malas mulleres é, así, unha denuncia da postergación feminina, da escravitude da muller humilde mais tamén dos atrancos que sufriron as mulleres cunha posición acomodada e a vontade de reformar as eivas da sociedade.

O Coro das Malas Mulleres, unha serie de interpolacións baseadas en fragmentos de cantigas e poesías da tradición, ten a función de comunicar un fondo laio e unha interpretación moral. Tamén hai unha vontade de catarse na contribución de Fefa, Pepa a Loba. Ela ten o poder de se vingar da inxustiza dos homes, e ofrecerá unha perspectiva romántica a esta loita. Dentro do cárcere de mulleres, a súa relación con Pepa a Loba iluminaralle a Sisca o que é un amor sen depredación. Se a lóxica da depredación masculina vai inserida na maquinaria capitalista, a resistencia de Pepa a Loba a levará a desenvolver a súa existencia como unha bandida fóra da lei.

As malas mulleres tamén é a historia de como a vontade dunha rapaza, Sisca, vaise artellar na súa propia voz, na despregadura do seu logos, para así se sobrepor as ruindades do destino. Despois de traballar axeonllada desde nena coa ansia da liberación destas tarefas tan penosas,  cando lle aprenden a ler e a escribir acada a posibilidade de mellor afacer a súa feble imaxinación á realidade do mundo máis alá das estreitas fronteiras coñecidas. Nas negras noites na Galera, sempre vai durmir co soño da terra ceibe que se perdeu alén dos muros: o fiúncho, a flor da maceira, as ras, un alpendre de morcegos. O mundo é só un feixe de rúas da Coruña e unhas corredoiras ben recoñecidas nos campos que a arrodean, mais nesta limitada xeografía afúndese toda a eternidade que se precisa para acougar o soño da infeliz rapaza. 

A Visitadora, vedoira da muller do porvir, entende que tan importante é mudar as condicións nas prisións como a superación da escravitude moral das presas. É así que Sociedade da Madalena vaise formar por señoras voluntarias da fidalguía coruñesa coa vontade de organizaren unha a Casa-Escola na Galera. Trátase dunha empresa ousada no contexto dunha sociedade que rexeitaba a educación das mulleres e das nenas, mesmo das fidalgas.

Sisca rexeita a lectura que se fai na Escola das Cartas aos delincuentes, a interpretación moral da Visitadora dunhas leis que foron escritas sen un coñecemento das penalidades do pobo. Mais a escola proporciónalle tamén a descuberta da poesía, dos Cantares Gallegos, unha poesía que lle fala, na súa lingua, da súa propia experiencia, dos feitos anónimos da súa vida de labrega, do feito tráxico, tamén, da súa desgraza e do seu encerro.

O rexistro que fai Cantares gallegos da vida popular das mulleres galegas convértese na testemuña dunha denuncia das inxustizas que someteron ás presas. Cantares gallegos presenta, así, o xermolar do logos da muller labrega da Galiza. As palabras son sempre o paso previo que abre o camiño. O relato que Sisca se fai a si mesma da súa historia, a súa conclusión da súa inocencia, vai ser o espazo, naquel logos de seu, no que se despregue a súa vontade por superar a súa condición, e por enxergar, vedoira de si mesma, un mellor futuro.

Imaxe e desexo

María Lado, Gramo Stendhal, Apiario, 2020.

Gramo Stendhal é un poemario sen coordenadas. No seu comezo, unha muller é convocada nunha encrucillada, o seu destino é ocultarse, a corredoira que se afunde nos pregamentos nunca revelados da historia, e esta muller será quen de proseguir seguindo a forza cega do vento nordés que marca o seu avance no labirinto porque ela é o vento, a que busca o seu camiño no bosque.

A xeografía galega maniféstase como o escenario propicio para a revelación. A propia transcendencia reside nesta ocultación. Ser é desaparecer, non estar, e tamén é consumirse, arder. Esta ocultación do ser é o comezo dunha tradición que enraíza na historia e que avanza co vento, a perseguir o coñecemento do oculto, aquel que xorde do desexo, dunha xenealoxía de mulleres enfebrecidas.

Asistimos así ao desdobramento da voz poética, que ás veces parece que se fale a si mesma, ou a unha lectora privilexiada, alguén iniciado no xogo que se vai propoñer. As manifestacións ocasionais do rexistro oral actualizan, vivificándoo, o rexistro profético. Son tamén o resultado do efecto desmitificador da modernidade. Os recursos retóricos da poesía amorosa están desfasados. O escenario cambiou. A crebadura do tempo presente prodúcese fronte a un pasado lendario. A voz poética é a dunha muller que cuestiona o seu desexo, e tamén a súa capacidade para crear imaxes: “A palabra restaura con centos de trampas o fráxil reflexo do que foi. O apenas visible brilla.”

A profecía maniféstase no esgotamento da significación. O seu cometido é nomear as cousas no intre preciso en que van desaparecer, invocar o pasado. O devir palpita nos pozos da conciencia, alí onde a paixón transcendente comunica o seu segredo. O cometido da aprendizaxe é ser quen de abrir os ollos fronte ao baleiro do poema, ese lugar onde perdemos a esperanza do coñecemento. A literatura revélase como unha forma de razón ilóxica na súa irrealidade, malia agochar a promesa do ignoto, a esperanza de mínimas progresións na plenitude.

A obra de María Lado parte desta conciencia da precariedade da palabra poética. A imaxe poética –“O importante é ter un fiaño de imaxe ao que agarrarse,”– aparece como o centro da significación, máis alá da lóxica de todo afán discursivo. Esta imaxe poética é fráxil, elúdenos, non nos é dada se non é no distanciamento respecto do seu obxecto. Toda noción de verdade é esmorecida no artefacto poético; as ferramentas da creación inducen á arte do disimulo. A verdade é froito da creación, un artificio, mais impregnado dun coñecemento oculto. O poema vai crear os seus propios espazos de transcendencia, as súas imaxes para nos advertir sobre os perigos do desexo. Os ollos vólvense cara ao xardín, esta revelación, mais compre estar atento e exercitarse na capacidade do asombro: “Eramos moita xente no xardín mais ninguén observaba o xardín.”

A indagación neste poder visionario da imaxe poética vai do lado deste tema do amor como derrota, como desposuimento íntimo. O lume é o escenario no que se consomen tanto o amor e a esperanza como a visión transcendente. Os refugallos ardentes do ser son a metáfora da existencia. O dilema preséntase, un tópico poético ben coñecido, entre a inclusión plena na cadea da existencia e o frío retroceso cara ao non-ser, cara á devastación da nosa materialidade.

Hai unha forte presenza, asemade, do mesmo xeito que nas composicións de Aldaolado, do tema da nostalxia da xuventude. Trátase tamén dun tópico poético coñecido, o ubi sunt, mais aquí maniféstase nunha dor xeracional, a daquelas persoas que foron novas nos anos 80 e 90. Preséntase a beleza da derrota, o seu gusto doce, o laio pola perda das expectativas inconscientes de felicidade, polo tempo que se malgastou, por aquela significación case bíblica dos rituais do amor na xuventude, pola desorientación emocional no momento presente. Asistimos, pois, ao misterio de ter habitado un tempo xa clausurado, coas súas salvaxes inocencias, as súas rutinas sociais innecesarias.

Esta nostalxia por unha vida social e emocional pre-tecnolóxica condiciónase nunha vontade por inserir a escrita na desesperanza, e conduce ao tema da inadaptación perante o baleiro das idolatrías do tempo presente. O tempo pasado percíbese como moralmente máis saudable, mellor inserido nos ritmos naturais da existencia, aínda que quizais non de todo afeito a fitar nos complexos claroscuros da vida. O amor, como a linguaxe, susténtase nos ritmos da creación, insírese nunha xeografía local galega onde son despregadas as palpitacións animais dun conto de fadas.  

Este desdobramento da voz poética do que falabamos vese asistido polo emprego de coloquialismos e referencias xeracionais. A pescuda desta identidade xeracional faise, tamén, na linguaxe. O tema do amor, da culpabilidade da paixón, aparece do lado deste tema da perda da graza coa chegada á idade adulta; quizais o amor ou quizais a literatura son os responsables desta ruína. Sempre quedarán esas débiles, frustradas esperanzas no poder oculto da poesía. 

Un “gramo Stendhal,” é, finalmente, a medida exacta do amor, mesmo incluíndo o medo. O poema é o lugar da advertencia, onde a voz poética se desdobra: o superego a diminuír os impulsos libidinosos do ego. O superego, ademais, manifesta un coñecemento presciente dos sucesos relativos ao relato do poema. A lectora séntese interpelada. No final do poemario a salvación virá dada por un xesto, un mínimo arrebato de sensatez que free a precipitación da materia naquel vórtice.

O amor como paradoxo

Aldaolado, Ninguén morreu de ler poesía, Xerais, 2020.

Atopámonos ante unha selección de textos explicativos do que é Aldaolado e poemas que parecen imaxinados no momento inmediatamente anterior á creación, un feixe de propostas poéticas concibidas como un diálogo entre as dúas poetas, Lucía Aldao e María Lado, un intercambio de pareceres sentimentais nun estilo afeito á oralidade, que se move “entre o rock and roll e o campo.”

Estes poemas parten dunha fonda conciencia por parte de Aldaolado da súa identidade xeracional, do valor da experiencia vivida e compartida nun momento e lugar particulares – a Galicia desde os anos 80 e 90 ata o presente – na evolución do mundo. Somos o noso tempo, o noso espazo e os nosos amores, especialmente aqueles que se formaron no intre que precede á madurez, no limiar das nosas vidas.

Os poemas transitan entre a ledicia do abandono no amor e a urxencia de retornar a si mesmas; dáse un equilibrio áxil entre o ofuscamento sentimental e a sobriedade, o autodominio. Os poemas xorden desta tensión, e da tensión que xera o diálogo constante. Trátase, como veredes se vos achegades ó libro, dunhas poetas ben faladoras. A poesía é concibida como xogo amoroso. O diálogo é a base do xogo a partires do cal xorde o poema.

Tamén atopamos a procura do amor nas sombras, nas periferias afastadas da respectabilidade burguesa, no bulir da fraga animosa que protexe ás amantes co seu misterio. Facémonos testemuñas da esperanza nunha natureza invertida, da inversión nas formas do amor. Aparece sempre a procura da paixón como metáfora que constrúe os versos, o conformismo cunha falsa transcendencia no poema, que é o sitio do afecto, dun amor satisfeito coa súa perenne impermanencia.

Esta celebración dunha paixón vivida nas marxes conecta ás amantes coas pulsións da natureza e as rescata da materialidade, esa construción imparable que destrúe as fragas e os sentimentos. Este amor vivido nas marxes é identificado coa natureza salvaxe, a procura da vida nos restrollos da creación, eses espazos non estragados polo home no seu afán de progreso na procura dunha (falsa) respectabilidade.

O que interesa é vivir o amor no tempo presente, con intensidade mais sen pasado e quizais tamén sen futuro. Sobre todo sen un espazo propio. Esta odisea amorosa maniféstase na procura dun acubillo temporal nos reboutallos da cidade, neses espazos aínda non aproveitados pola voracidade burguesa, neses lindes onde van morrer as vilas, e a fraga axexa á espreita.

Partimos dunha conciencia do valor marxinal dun amor que é asumido como unha falsidade na que apoiar os poemas. Persiste o interrogante sobre a validez real da poesía amorosa, que é concibida máis como un xogo que procura unha ledicia superficial e intensa que como un obxecto transcendente. A verdade é un valor sometido a cuestionamento no contexto dos amores prohibidos.

A creatividade confire o poder de nomear as cousas, de distinguir entre un obxecto e a súa imaxe. A produción da linguaxe é posibilitada pola experiencia. Os poemas, malia estaren fondamente baseados na experiencia, parten dunha vontade de explicarse a si mesmos por medio da exposición das ideas que os constrúen como artefactos literarios.

As dúas voces de Aldaolado comparten esa vontade irónica no estilo pola que se cuestiona o valor do poema de amor como artefacto poético. Os versos de Ninguén morreu de ler poesía están inseridos nunha tradición amorosa irónica. A poesía confire o poder de nomear as cousas, de reproducir a experiencia que á súa vez foi transformada polo amor. A dinámica dos poemas establécese na ilustración desa transformación.

Trátase, pois, dunha poesía marcada polo dinamismo, pola presentación dunha serie de ideas orixinais e de imaxes plásticas, alimentadas pola oralidade no ton, o estilo falador. Ninguén morreu de ler poesía constitúe, así, unha canción a dúas voces, as voces das namoradas, e tamén é unha “canción concéntrica,” cuxo centro é a experiencia compartida do amor. Forma así parte de certa tradición inglesa que versifica as peripecias amorosas nun ton de fonda ironía, o que sería, en Galicia, retranca, de Chaucer a Shakespeare.

Hai tamén certa incerteza perante a propia vontade de devir linguaxe, de contemplarse como ser plasmado no poema, como pronome en primeira persoa do plural. A meirande preocupación é cos valores do “aquí” e o “agora,” e coa súa representación poética. Escribir poesía é ser quen de trasladar a experiencia amorosa ó poema, un exercicio no que esta experiencia é transformada totalmente, de xeito que xa non se podería dicir que o poema ten relación algunha coa verdade. A verdade poética aparece, finalmente, como unha entidade fondamente racionalizada. O amor é o motivo ou o pretexto para a poesía, unha poesía fondamente paradoxal que establece o relato irónico do amor como paradoxo.

Luz, devir, morte

Manuel Darriba - Santa Morte
Manuel Darriba, Santa Morte, Editorial Galaxia, 2019.

Santa Morte é un poemario que celebra a significación dunha vida anónima, quizais á marxe de calquera épica aparente, pero aínda así un espazo para a mirada, susceptible de aparecer ateigada de impresións sensoriais, intelectuais, proféticas… Hai unha énfase na experiencia do tempo na vida humana. A voz poética céntrase na observación da propia experiencia persoal, do seu encaixe nesta temporalidade. Namentres a vida é contemplada en toda a súa lonxitude, non pode evitarse o sentimento de alienación respecto ao descorrer do tempo. É así que o poemario articúlase como a búsqueda dunha filosofía da vida, isto é, un refuxio, un lugar onde se habitar.

Negociamos unha traxectoria; a sabiduría é ás veces premiada coa lonxevidade, pero as ameazas á nosa estabilidade son constantes. O avance do tempo pode implicar un desgaste do ser, esa é a contrapartida da lonxevidade. Faise necesaria a conclusión de que toda vida é representación. Afanámonos na escenificación dun drama, malia a nosa propia inconsistencia como actores e sabermos que o final xa foi escrito en tempos quizais remotos; e tamén malia a certeza do lúgubre final da morte.

Malia as nosas debilidades e inconsistencias, é posible interiorizar un ríxido código moral que nos console fronte a decadencia de toda experiencia de vida privada. Somos ameazados no só pola inconsistencia das cousas, senón tamén, e máis terríbelmente, pola desconfianza no papel da Providencia. Somos definidos polo tremor do pálpito, o calafrío íntimo producido polo difícil encaixe do espírito na materia. Isto é, paralízanos a asunción da nosa propia vulnerabilidade fronte ao carácter inaprensíbel do significado último. Isto condúcenos ao cuestionamento da significación da validez última dos nosos esforzos.

Perante as ásperas demandas dun xusto cumprimento do percorrido vital, o amor aparécese como transgresión. Transgresión, en todo caso, quizais anunciada, pois nada escapa a sapiencia profética. A poesía aparece como redención fronte ao que a existencia ten de construción ficticia, apenas comprensíbel ou asimilábel. Fronte ao sinsentido vital, existe o consolo da afirmación da pertenenza a unha historia de dor compartida, a asunción do desarraigamento. Non perdemos a conciencia dun traxecto vital pendente de ser revisado e xulgado, dunha vida pendente de avaliación. Nese momento último, a conciencia de perteneceren á estirpe dos humildes servirá como consolo fronte a inefabilidade da existencia e a inevitábel transgresión sensual.

Tamén dáse o desengano fronte a historia do momento presente, a súa violencia ficcionalizada nos medios de comunicación. Isto é, a constatación da disxuntiva insalvábel entre a prosperidade e a desolación. Faise inevitábel que o pensamento devirá na asunción da precariedade da Realidade que terma de nós.

Na súa parte final, Santa Morte faise testemuña da vivencia dunha intimidade fráxil e insegura perante o avance da Historia até a chegada do derrubamento do Real. O Real é tamén unha arquitectura natural que aparece codificada, receptiva ao compromiso dunha ollada atenta. Esa lonxevidade que aspiraba emular a voz poética ao comenzo do poemario permitiría achegarse a unha interpretación das multiformes derivacións do Real, desde a conciencia de estaren nós mesmos inscritos nestas mesmas variacións, pois somos eco e onda gravitatoria; a nosa Realidade, isto é, a súa Imaxe (espazo sen tempo) está inscrita no universo.

A razón (as súas proposicións) tamén é Imaxe, onda gravitacional, malia atoparse decote afogada pola materia, isto é, o turrar do desexo. É así que chegamos á formulación dunha Poética. A creación é luz esparexida, luz proxectada no espazo e, tamén, unha abundancia de desexo espallado e quizais inútil.

A vida é viaxe, progresión no medo; trátase de sortear a morte e a guerra, e vencer o sono, e confraternizar. E, após esta epopea privada, a incerteza perante o Xuízo e a significación do Misterio.

A capacidade narrativa da Literatura axuda a explicar o mundo incluso máis alá da potencia da conciencia e máis alá da persistencia do desexo. Cando o poeta é finalmente vencido polo desexo, esta sumisión convértese nun ritual creativo para insuflar a palabra de vida. Porén, é perigoso equivocar as coordenadas; é necesario coñecer cando a palabra foi concedida a cando foi só apropiada. A creación poética e artística é susceptible ela mesma de se converter nun enigma. A iluminación non é un don que se conceda con lixeireza. A modernidade urbana e a súa actividade incesante son o axente que oscurece o significado. O destino de toda existencia é, pois, a revelación final do Misterio.

É inevitable preguntarnos se a Iluminación do presente nos foi concedida malia o escuro sufrimento das xeracións. Non somos senón continuidade, isto é, continuidade histórica fragmentada polo desexo. A historia aparece como un regueiro de sangue que chega xa ao seu final; o cometido do artista será alzar a vida fronte ao pasado e certificar a defunción da Historia.

Non é posible atopar protección fronte as forzas combinadas do desexo e o destino. Este temor conéctanos cos nosos antepasados máis remotos.

O devir é, malia todo, Luz.

Recibir a ollada

Carlos Callón - Inscricións
Carlos Callón, Inscricións, Editorial Galaxia, 2019.

As inscricións que intitulan o poemario de Carlos Callón evidencian a razón de ser da poesía como unha operación que se fai na realidade. O poeta non é enteiramente consciente do enigma da creación, pero dalgún xeito a forza do poema vai máis alá da folla impresa. A poesía crea unha realidade máis duradeira ca o propio poeta, isto é, un refugallo vital transcendente. A loita do poeta pola escritura é unha busca desesperada da orde condenada ao fracaso.

Inscricións xorde como homenaxe á nai morta, e a todas as nais na medida en que fan posible o progreso na Luz. A tarefa do poeta é a ilusión. O poemario adéntrase en conceptos como a diferenza crucial entre pensamento, idea e representación, e amosa unha preocupación pola tensión entre a continxencia das imaxes do poema e a intuición dunha orde inconsciente, xeométrica e transcendente, que explicaría a natureza do Real.

Na primeira parte do poemario, “Cuspe dos mortos,” búscase definir o feito poético como a loita do invisíbel por ser visibilizar, isto é, o latexo da non-existencia faise evidente. Estes poemas teñen lugar entre a dinámica nunca resolta entre visibilidade e invisibilidade, entre o real, o superficial, e o soñado, o oculto, pero non por iso menos auténtico, e sempre en constante loita por se facer intelixíbel e visíbel.

Nesta parte inicial cabe formularse preguntas referidas á significación do proceso creativo: A Creación non é, acaso, o Ser no acto de se obxectivar? As palabras non son senón ese “cuspe dos mortos,” isto é, a palabra viría dada desde o non-Ser para proporcionar as coordenadas necesarias para interpretar e coñecer o mundo. Estas emanacións do Verbo teñen o poder de nos alteraren irremediabelmente, de nos inscribir, ao tempo que proporcionan as coordenadas dunha cartografía imposíbel.

A segunda parte, “Non é deserto,” introduce o tema da fraxilidade e a vulnerabilidade do poeta perante o amor. O poeta se recoñece como suxeito e obxecto do poema, pois é obxecto, asemade, da Creación, e atópase co problema da (auto)representación, consciente da existencia daquilo que conforma o que cada un de nós temos de invisibilidade. O contido reflectido rara vez coincidirá co real, non só debido a esa parte de invisibilidade inaprensíbel, senón tamén porque o poeta parte dunhas intencións moi concretas ao producir a súa obra. O poeta e o seu obxecto constitúense en anverso e reverso dunha mesma entidade, na que aparecen como opostos.

Malia estar o poeta concernido pola representación do que a realidade ten de invisibilidade, a realidade espiritual tamén está rexida polas leis infinitamente perfectas da xeometría e das matemáticas. O poeta enfróntase a este carácter inaprensíbel do amor, malia o seu propiciar da creación poética. O poema é a comunicación entre namorados, e é así que o poeta recoñece os diversos usos da poesía: ferramenta para o coñecemento transcendente ou para a sedución carnal.

En “A Dor Destrúe os Mapas” o poeta avalía as consecuencias físicas do amor e da iluminación poética: ao recibir a pulsión do Real, o suxeito humano faise partícipe da Creación. Neste sentido o suxeito é inscrito. Pero o coñecemento da amada ás veces proporciona un desencontro ou un desarranxo dos sentidos e, no mellor dos casos, nostalxia. Na súa experiencia do amor, o poeta vai da nostalxia á melancolía. Pero a comunicación – a fin última do poema – é comunicación-con-alguén. Todo feito comunicativo é dependente dalgún tipo de relacións persoais.

A palabra poética xorde dun interrogante existencial. Hai consolo en nomear aquilo que nos provoca inquedanza, parece que o acto de nomealo xa é suficiente para cubrir o vacío, pero isto, de seguro, non é máis ca unha ilusión. O poeta parte da fe no poder da linguaxe simbólica: o poema é un xeito de nomear o infinito.

O Verbo produce a realidade e o Real é entendido como mandato ou designio divino. Todo o que existe, toda a realidade viva, foi, ata certo punto, produto dun mandato. Nomear é dar vida, e o eco da voz primixenia, isto é, a voz poética, ten a tarefa de realizar estas inscricións. O contacto co medio natural, asemade, favorece a formulación de enigmas, mesmo se a súa solución for imposíbel.

A cuarta parte do poemario, “Residuos sen orde,” incide nos temas do amor e a representación artística. Dáse un terror perante os aspectos continxentes da Creación, e ofréceselle resposta cunha consideración do material poético: enigmas e misterios, preguntas sen resposta, sabedoría, ciencia, ignorancia, amor… todo isto perde a súa importancia perante a aparente transcendencia das relacións persoais, especialmente o amor e o significado da familia. Isto é, o poeta descobre que as relacións persoais teñen lugar entre o efémero e o transcendente. Permanece unha interrogante nostálxica sobre a (in)suficiencia do amor para outorgarlle sentido á vida.

O poeta retorna a unha consideración da oposición entre as nocións de idea e representación. A representación é sempre unha obxectivación imperfecta da idea. Asemade, o poeta precisa unha distancia do seu obxecto, do mesmo xeito que o suxeito, home ou muller, precisa dunha distancia no amor.

Malia a súa descrenza (o frío), o poeta precisa do amor, pois a súa ausencia supón unha parálise estéril nun escenario de pesadelo. Os restos do amor, a realidade do desamor, proporcionarán eses refugallos vitais aproveitábeis na creación poética. Resoa a constatación de que o amor é, sobre todo, recibir a ollada, isto é, ser inscrito. As inscricións son, deste xeito, as marcas que o amor e a vida deixan en nós. Recibir a ollada é, tamén, aspirar a formar parte dun todo ordenado. Esta loita pola existencia a través da formulación de interrogantes debe ter en conta a linguaxe reprimida e nunca formulada.

Finalmente, a quinta e derradeira parte, “As Mans,” afonda na experiencia da permanencia do amor da nai máis alá da morte, especialmente perante a impermanencia do amor carnal e o desamor. A nai tamén devén interlocutora, e esta comunicación coa nai parece transcender a continxencia. Ela preserva o vencello coas ocultas orixes do poeta; é depositaria de respostas a enigmas apenas intuídos.

Barállanse outros tipos de comunicación: o asedio da información, das novas, e como sortear o impacto que recibimos do mundo. Pero, malia este impacto, entre as nocións de Orixe e Fin, albiscamos a Eternidade. A Eternidade está no momento presente, aquel que non permite concibir a orixe nin a fin. As palabras da nai, canto froito do amor incondicional, tamén son inscricións. Despois da súa partida cabe recuperar o amor sexual, mais este será seguido da nostalxia e da memoria, e da certeza da permanencia eterna desa inscrición materna, mesmo como refugallo espiritual que habite na memoria.   

(Re)significación

2020_01_29

O problema da xeración da palabra poética, en canto espida verbalización do misterio, é unha das preocupacións mais salientables de Un libre favor, o poemario de Chus Pato publicado en 2019 pola Editorial Galaxia. A lectura destes poemas incide no momento previo no que a palabra aluma a súa propia transcendencia ao se converter en signo poético, xermolo da historia, isto é, en cultivo e cultura, materia reproducible, semente de fertilidade. O avance da historia atestaría a progresiva manifestación do signo, rexistrada na poesía.

A palabra poética debe facer evidente o que permanecera oculto (aletheia). Perante a poeta, este proceso de des-ocultamento da verdade preséntase como unha revelación mesiánica. Así, a poeta asiste a sucesivas iluminacións e o seu cometido será a parcial liberación do signo; a isto débense a contención e o distanciamento que son a peculiaridade do seu estilo, xunto co emprego dunha lingua falada para rexistrar as visións que se desprega con certa ousadía, amosando pasaxes intimistas, nudeces da alma, transparencias do pensamento. Desaprendendo regresamos á orixe para celebrar unha nova natividade do noso ser desde onde mellor percibir a masa informe de mitos e lendas en que se sustenta o mito poético. O proceso de lectura deberá desenvolverse, por tanto, intuitivamente, como quen asiste a unha revelación, ao silabario do verbo.

A intertextualidade no poemario é imprescindible ao tema da revelación hermética. O xuramento intraducible do xigante Nimrod no Infierno de Dante: Raphel may améch zabí almí, insírese na mesma tradición que os refráns máis escuros dalgunhas cantigas medievais, e é, ademais a linguaxe coa que se afalan as vacas. Toda lingua é íntimamente incomprensible, fora a reflexión de Virxilio. Pola súa mesma incomprensibilidade, polo seu hermetismo, e pola súa irmandade con toda unha herdade de imprecacións malditas, a lingua é motivo de éxtase.

A poeta sábese herdeira dun coñecemento ancestral, xurdido dos substratos e residuos da terra, e desde ese lugar contempla a colisión coa modernidade. A herdanza celta é unha herdanza de sometemento sanguento, tamén é unha herdanza lírica, parte dunha cultura mesiánica perpetuamente a teimar na busca desa figura redentora: Arturo, ou, quizais, Afrodita. A poeta aparece como parte dunha estirpe de mulleres iniciadas nos poderes visionarios. O suxeito da revelación é unha rapaziña que se identifica ás veces con Perséfone, outras veces con Afrodita. Esta Perséfone transita cos errantes, na néboa. Non é tanto que habite o Hades como os carreiros de sombra da nosa xeografía. É así como a poesía devén oráculo e o poema o lugar da revelación.

Os poemas están situados nunha Galicia visitada polo pasado, defendida polas súas bestas, habitada nas súas torres, unha xeografía que é a imaxe reproducida nun tapiz. É unha Galicia imaxinada na hora na que se decide o seu destino. A profecía é descuberta afundindo a ollada no pasado, dándolles unha reviravolta aos séculos, facendo retroceder os reloxos, teimando por atopar a luz primixenia. Dentro deste conto de fadas non existe o tempo, as imaxes aparecen nun presente palpitante e impregnado de pasado, pero que está en permanente colisión coa modernidade. É a fábula na que se inscribe a vida mesma de Galicia, un cancioneiro medieval traspasado pola incerteza da modernidade. Así, facémonos conscientes da simultaneidade da historia cando se torna visionaria.

Logo recoñeceremos a pegada da nosa estirpe, despois de descartar a historia, certamente, pero non a nosa herdanza ancestral, que nos fai posuidores de alentos primordiais, dunha psique extensa, apenas cognoscible; a derrota do entendemento consúmase nunha sorte de pulsión atávica produto do desexo. Perséfone / Afrodita convértese en principio e fin do poema. Somos memoria inconsciente. Este é o territorio no que se sustenta o mito, esta é a materia informe da que beben os poemas. E neste intre faise necesario que nos refiramos ao desexo como forza xeratriz. Perséfone é protagonista dos misterios eleusinos, baseados nos mitos sobre a xeración e a fertilidade, que se fan referentes da creación poética. Eros asiste ao momento primixenio que propicia a rexeneración, esa primeira primavera de Perséfone. Deste propiciamento erótico derivamos a certeza na impregnación transcendente do cotiá. É así que o poemario promove o eterno retorno ás orixes, ao momento primeiro da xeración. Mais a poeta asiste a esta revelación cun sentimento de escepticismo fronte ás promesas de transcendencia. Recoñece o pulo da materialidade, o apego á xeografía xa coñecida, mesmo na súa imparable decadencia.

As xestas deste pobo quedan representadas nos sinxelos xestos da natureza, e por iso parecen mais valiosas: bosques percorridos por bestas desamparadas e anxos dubitativos. A natureza consiste, pois, nun xesto, e este xesto dalle o seu nome a un pobo. A observación tamén é unha maneira de nomear. O amor (Eros) está na orixe do mundo, pero tamén ofrecerá a clave para a súa interpretación. A historia visible, rexistrada pola palabra poética, aparece como materialización do ser, dun ser que é devir poético. A poesía inserida no devir da historia dun pobo confírelle a ese pobo o seu carácter mesiánico. Un libre favor asiste, pois, ao murmurio imparable do devir. A gramática ten, finalmente, o cometido de reproduciren imaxes de luz.

O conto da vida

DSCF0349
Manuel Rivas, As voces baixas, 2012.

«As voces baixas» é un libro da descuberta da vida. O autor bota unha ollada cíclica ao tempo do seu crecemento primeiro en Monte Alto e logo no “paraíso inquedo” da aldea en vilo de Castro de Elviña, unha fronteira do alén na que aprendeu a escoitar as voces baixas que xermolan do manuscrito da terra, a descubrir o reverso imaxinario do seu territorio iniciático. As voces baixas non son tan só as voces dos mortos que oen Vladimir e Estragón, son o murmurio quedo que se escoita da boca da literatura: un certo punto onde, tal como albiscara o segundo manifesto surrealista, acougan a vida e a morte, o real e o imaxinario, o comunicábel e o incomunicábel, o alto e o baixo… reconciliándose nun espazo que non é outro que o espazo circular dos petroglifos concéntricos da Costa da Morte. A “óptica de alargamento” que propón Manuel Rivas require dos sentidos externos e os internos, que os dous nenos, Manuel e a súa irmá María, que aparecen xuntos na foto da portada, aprenderan a conxugar baixo o efecto do lampo circular do Faro de Hércules, ou mentres adormecían cos ollos abertos baixo o tellado estrelado da casa de Corpo Santo.

Os circos concéntricos da Costa da Morte, que “foron talvez a primeira escrita de Galicia,” reproducen o trazo da boca da nai, que a miúdo falaba soa, co movemento interior da danza na que viran o de dentro e o de fóra, nun entroido existencial do que partillan o aquén e o alén, nese punto do que xorde todo que é a boca da nai, e as dos avós, que tamén gustan de falar sós, ao seu modo, e ao mesmo tempo é o lampo circular do faro que os nenos albiscan desde Castro, e o pozo baleiro que o pai cavou na horta e que inexplicablemente nunca deu auga, e o vulto esférico que levaban as lavandeiras de Castro na cabeza, e o buraco no muro da romaxe de San Bieito, polo que había que pasar para que se producise a milagre da curación. Pero sobre todo o circo da burbulla do nivel que o pai empregaba na construción e que tiña a facultade de correxir o ollo, ese obxecto máxico, e tamén a “esfera do mundo” que era o balón de fútbol co que xogaban as mulleres de Castro o martes de Entroido, algo que só ocorría en Castro de Elviña, esa república con vontade de aldea na que o mundo se puña ao revés.

Hai lugares, especialmente en Castro de Elviña, nos que se asenta esta fronteira entre o aquén e o alén, como a corredoira da Cavaxe en Castro: “Eu tíñalle respecto a aquel camiño da Cavaxe. Ao seu abrir e pecharse.” Nese camiño abrírase a maleza e apareceran os saltimbanquis e, outro día, unha comitiva fúnebre cun pequeno cadaleito branco. “Eses camiños fondos formaban parte dunha trama e dun urdido, onde a lanzadeira do andar tecía o coñecido e o descoñecido que te podía comunicar con calquera parte de Galicia.” (páx. 101). Ou o penedo do Cuco, unha rocha coa forma deste paxaro dende cuxo pescozo os nenos domeñaban “o arco ártabro todo.” Ou a pena do Goliacho, escenario da batalla de Elviña no 1809 e das primeiras citas amorosas da adolescencia.

Son importantes os relatos da aprendizaxe, do moi querido instituto mixto do arrabalde no que Luz Pozo e outros profesores abriron os horizontes dos estudantes e tamén da escola de ensino primario de Castro na que souberon que había un relato diferente á cronoloxía histórica das leccións do mestre. Fronte á memoria dun Imperio do que non cren formar parte, os nenos de Castro descobren o verdadeiro movemento da historia no voo do morcego: “Os animais axudan a ver. Se hai un voar que me enfeitiza é o dos morcegos. (…) Ese xeito de desarranxo absoluto, os xiros imprevistos, a ruptura de perspectivas, o ser visíbel e invisíbel a un tempo. Unha retranca total dos sentidos. O presente alucinado.” E segue: “Fronte á cronoloxía histórica das leccións escolares, o seu avance impetérrito de maquinaria pesada, nos relatos das voces baixas confundíanse tempos e episodios. En apariencia. Como no voar do morcego.” (páx. 96)

Estas voces baixas, á fin, como dicíamos, non son tan só as voces dos mortos. Son as voces do vento que se divertía ao non deixar andar aos nenos á saída da escola. A voz do castiñeiro do Souto que multiplicaba as castañas segundo as necesidades da xente que tiña que facer os seus colares para o día de Defuntos. A voz de dor do penedo do Cuco ao morrer derruido. A casa mesma que o pai construíu naquela ladeira afastada de Castro no ano 1963, que, como a de Henri Bosco, “loitaba bravamente.” A voz incluso do camión “tolambrón” que Jorge, de Palavea, un amigo do pai. Ou a voz, mesmamente, dos agoiros da natureza que advirten da inminencia do conflito civil ós avós do autor a primeiros de xullo do 1936.

Este conto da vida é un adestramento na ollada pero tamén a testemuña dun tempo quizáis xa perdido para sempre, no que o fin da ditadura se albiscaba como a oportunidade de escapar das duras restricións do pasado.

El dulce thriller psicológico de Anxos Sumai

A-lúa-da-colleita

Una misteriosa mujer que ya pasa de los treinta años alquila un apartamento en un feo edificio situado en un paraje de gran belleza que domina una playa de la ría de Arousa, junto a la desembocadura del río Ulla, un edificio en el que se propuso vivir algún día en su ya distante adolescencia, y en el que espera romper con su vida anterior –vida a la cual no es ajena su inquietante “amiga” Bet– recuperar su salud y su belleza y disfrutar de la soledad perfecta.

En Madrid dejó a un novio pintor que la conocía por el nombre de Bet, esa otra versión de sí misma, la más cercana entre todas las apariciones que la visitan, la única que es capaz de introducirse bajo su piel y sacar de su interior cosas que nunca imaginaría, en sus períodos más sosegados, cuando es Nuria, que lleva dentro: como la desenfrenada pasión sexual, la voracidad frente a la vida, una fuerza creativa ingente y una violencia inusitada. Pero las vidas de Bet y las vidas de Nuria se superponen de manera tan confusa y peligrosa como para hacer perder a la protagonista toda noción de la realidad, ya que sus graves pérdidas de memoria la conducen a ignorar periodos completos de su existencia.

Es por esto que está condenada a repetir su pasado, en un eterno retorno del que no tiene escapatoria, como no puede escapar a la dualidad intrínseca a su identidad, y así, sin conocerlo, su llegada al apartamento del edificio con el que se obsesionó en su adolescencia no es sino un nuevo regreso.

¿Quién es ella realmente, Nuria o Bet, o una mujer que se mueve inciertamente en un espacio que corresponde a ambas? Nuria Uría-Bet comienza sus vacaciones decidida a dejar atrás la inestabilidad de su confusa identidad, a “reunificarse.” Pero pronto descubrirá la inutilidad de intentar acallar a Bet buscando llevar a cabo una vida en apariencia normal e intentando dominar los aspectos más salvajes de su persona mediante un estricto régimen físico. Su búsqueda de la luz la hará caer en un pozo más negro y doloroso que ninguno que hubiese antes conocido, y de este sufrimiento y esta lucha surgirán una nueva partida y un nuevo regreso, y una nueva mujer que no es ya ni Bet, ni Nuria, sino una criatura que acepta su indefinición, y que, con esto, encuentra finalmente un grado de satisfacción consigo misma.